Yükseköğretimde milli dönüşüm çağrısı: Anlam ve kavram merkezli yapı şart

Ankara’da gerçekleşen Memleketler arası Yükseköğretim Kongresi, Türkiye Yüzyılı vizyonu ışığında üniversitelerin kimlik krizini masaya yatırdı. Kongre bir bildiri ile sona erdi. Maarif Platformu Lideri Prof. Dr. Osman Çakmak  bir Maarif Platformu takımı ile bir tahlil hazırladı.  Bu tahlilde Kongre sunumları ve Kongre Bildirisi değerlendirildi.  Bu tahlil “İthal sistem” tenkidinden “yerli ve ulusal maarif” inşasına uzanan esaslı bir zihniyet değişiminin gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Türkiye, son yıllarda Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde ilan edilen “Türkiye Yüzyılı” vizyonu doğrultusunda, bilhassa savunma sanayiinde elde ettiği başarılarla yerli ve ulusal atılımlarını süratle sürdürüyor. Bu büyük dönüşümün eğitim ayağını ise Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” projesi temsil ediyor. Lakin bu kapsamlı vizyonun tüm kurumlarca benimsenmesi ve somut çıktılara dönüşmesi için aydınlara ve niyet kuruluşlarına değerli vazifeler düşüyor. Bu doğrultuda, Maarif Platformu da faal bir niyet ve tahlil platformu olarak sürece teorik ve pratik katkılar sunuyor.

YÜKSEKÖĞRETİM NEREDE DURUYOR? SORGULAYAN BİR KONGRE

İşte tam da bu kritik süreçte, yükseköğretim kurumları ve Yükseköğretim Kurulu (YÖK) üzere kilit aktörlerin nerede konumlandığı sorusu kıymet kazanıyor. Bilimin toplumla gerçek manada etkileşime girmesi, üniversitelerin özgün bir kimlik kazanması ve 1980 askeri ihtilalinin mirası olan vesayetçi YÖK sisteminden sıyrılarak milletin buyruğunda, bölgesel ve tematik bir yapıya dönüşmesi için hangi adımların atıldığı merak ediliyor.

Bu soruların cevapları, 26-27 Mayıs 2025 tarihlerinde Ankara’da, İbn Haldun Üniversitesi ile Eğitim-Bir-Sen’in iş birliğinde düzenlenen Milletlerarası Yükseköğretim Kongresi’nde masaya yatırıldı. “Türkiye’de Yükseköğretimin Yine Yapılandırılması: Yenilikler, Meseleler ve Tahlil Önerileri” başlıklı kongre, yükseköğretim topluluğunun uzun müddettir beklediği yerli ve gerçek bir yüzleşmeye taban hazırladı.

Türkiye’nin dört bir yanından yaklaşık 70 üniversitenin rektörleri ve yöneticilerinin yanı sıra Eğitim-Bir-Sen’in vilayet temsilcilerinin iştiraki, bilim problemine ülke çapında verilen ehemmiyeti gösterdi. YÖK ve ÖSYM liderlerinin da kongrede yer alması, yıllardır lisana getirilen ıslahat davetlerinin artık bir aksiyon planına dönüşebileceğine dair umutları artırdı.

Ancak, “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” gündemdeyken, Milli Eğitim Bakanlığı temsilcilerinin kongrede bulunmaması, sürecin şimdi tam manasıyla bütüncül bir yaklaşımla ele alınmadığına dair bir eksiklik olarak değerlendirildi. Yeniden de kongre sonrasında edinilen bilgiler, bu buluşmanın daha büyük bir sürecin birinci adımı olduğunu, yükseköğretimin evvel kendi sorunlarını gerçek biçimde tespit edip akabinde öbür kurumlarla paylaşmayı hedeflediğini ortaya koydu. Bu tarafıyla kongre, üniversitenin kendi içine dönük bir muhasebesi, bir “aynaya bakma cesareti” olarak nitelendirildi.

Osman Çakmak’ın Maarif Platformu takımı ile hazırladığı tahlilin kısa özeti şöyle: 

YAYIN SAYISI DEĞİL, YETİŞTİRİLEN ÖĞRENCİ VE TOPLUMSAL KATKI TEMEL OLMALI

Kongrede sunulan birtakım bildirilerin, sıkıntıları yüzeysel yaklaşımlarla örtmeye çalıştığı gözlemlenirken, birtakım konuşmalar ise “yaranın iltihabına inme” cüretini gösterdi. Bu eleştirel yaklaşımlarda en çarpıcı hakikatlerden biri, Türk yükseköğretiminin bu toprakların ruhuna yabancılaşarak bir çeşit “ithal yapı”ya dönüştüğüydü. “Mesele yeni bir üniversite kurmak değil, bize ilişkin bir üniversiteyi inşa etme cesaretidir” şiarı, kongreye damgasını vurdu.  

Kongrede, üniversitenin yalnızca yapısal değil, birebir vakitte felsefi temelleri de sorgulandı. “Üniversite ne olduğu, neye hizmet ettiği ve kimliğini nereden aldığı” üzere temel sorular cesurca ele alındı. İştirakçiler, üniversitenin basit bir eğitim kurumu olmaktan öte, niyetin merkezi, bilimin öncüsü, araştırma ve Ar-Ge çalışmalarıyla toplumun toplumsal ve ekonomik kalkınmasına taraf vermesi gereken “taşıyıcı kolon” olduğu vurgulandı.

Kongrede, akademisyenlerin yalnızca İngilizce makale sayısıyla ölçülmesinin, üniversiteyi Batı’nın bilim üretiminde bir “taşeron” pozisyonuna düşürdüğü  ders fiyatlı ve puanlı sistemin eğitimi ticaret haline getirdiği  eleştirisi getirildi.  Asıl pahanın yetiştirilen öğrenci, kurulan niyet ekolü, inşa edilen bilim atmosferi ve milletle kurulan bağda olduğu söz edildi.  

Akademinin topluma karşı sorumluluğunun yayın sayısıyla değil; danışmanlık, inovasyon, Ar-Ge ve yerli fikir üretimiyle ölçülmesi gerektiği belirtildi. Halkın kederiyle hemhal olmayan, kendi içine kapanmış bir üniversite yapısının, kendi bilim anlayışımızı inşa edemeyişimizden kaynaklandığı tespiti yapıldı.

Türkiye savunma sanayiinde atılım yaparken, Milli Eğitim Bakanlığı “Maarif Modeli” gibi dönüşüm projeleri yürütürken, üniversitelerin ya sürecin dışında kalması ya da “mevcudu koruma” güdüsüyle hareket etmesi eleştirisi getirildi. Üniversitelerin kalbindeki “anlam eksikliği”nin giderilmesi için “Üniversite neden var?”, “Ne üretmeli?”, “Kimi ve nasıl yetiştirmeli?” gibi temel sorulara karşılık aranması gerektiği belirtildi.

ÜNİVERSİTELER TOPLUMA YARAR SAĞLIYOR MU? 

Uluslararası Yükseköğretim Kongresi’nde sunulan Doç. Dr. Said Ceyhan’ın ampirik çalışması, üniversitelerin Türkiye’nin sıkıntılarının bilime dayalı çözümüne  katkı sunamadığına dair dikkat cazibeli bulgular ortaya koydu. Araştırma, ülkemizdeki üniversiteleşme sürecinin toplumsal ve ekonomik göstergeler üzerindeki beklenenin bilakis olumsuz tesirlerini gözler önüne serdi.

Çalışmada, üniversiteleşmenin arttığı devirlerde boşanma ve mahkûm sayılarında besbelli artışlar kaydedilmesi düşündürdü. Ayrıyeten, üniversite kentlerinde kütüphane ve kitapevi sayısından çok, kafe sayısının artışı üzere tespitler, eğitim kurumlarının toplumsal yarar üretiminden uzaklaştığına işaret etti.

Daha da çarpıcı olanı ise, üniversite eğitimi almış insan kaynağının, ülkenin ekonomik göstergelerine manalı ve yapan bir katkı sunmak yerine, adeta bir yük oluşturduğu bulgusuydu. Bu sonuçlar, mevcut haliyle üniversitelerin toplumsal kalkınmanın itici gücü olma rolünü  yerine getiremediğini ortaya koymaktadır.

Bu bulgular, mevcut üniversitelerin ne toplumsal kalkınmaya ne de ekonomik gelişmeye katkı sağlayabildiğini, bilakis toplumsal bozulmaların bir kaynağı olduğu tesbiti ilgi çekti. Eğitimdeki kimlik krizi ve yabancılaşmanın, üniversiteleri kendi milletinin gereksinimlerine değil, global akademik tahakküm sisteminin yönlendirmelerine nazaran faaliyet göstermeye ittiği, “sömürge üniversite” kavramının tartışılması gerektiği vurgulandı.

Ceyhan çalışmasında  WoS yayın sayıları ile ekonomik büyüme ve cari açık ortasındaki bağlantıyı de ele aldı. WoS yayınlarının ekonomik büyüme  ve cari istikrar ile ise istatistiksel olarak anlamsız bir münasebet içinde olduğunu gösterdi. Bu durum, akademik üretimin büyük kısmının gerçek yarara dönüşmediğinin ispatı olarak sunuldu.

Oktay Sinanoğlu’nun daima lisana getirdiği  “Bir ülkeye en büyük hainlik, kültürel soykırım, yabancı lisanla eğitimdir” konusu da   gündeme geldi. Türkiye’deki birçok üniversitenin Batılı indekslere endekslenmiş “akademik taşeronluk” merkezlerine dönüştüğü, bilginin millet için değil, görünürlük ve onay için üretildiği söz edildi.

“MESUL ÜNİVERSİTE” MODELİ

Bildirinin, “insanı merkeze alan, akıl ve ruhu bir ortada geliştiren yeni bir medeniyet tasavvurunun benimsenmesi gerektiği” çağrısını içermesi, platform için sorunun tahliline yönelik en kıymetli adım olarak kıymetlendirilmektedir. “Yükseköğretimde sırf yasal değil, esaslı bir zihniyet ve paradigma değişiminin kural olduğu” vurgusunu olumlu ve stratejik bir gelişmedir.

Kongre bildirisinde yer alan mevcut Yükseköğretim Kurulu (YÖK)’nün çok merkeziyetçi yapısından vazgeçerek “stratejik rehberlik sağlayan üniversal bir kuruma dönüşmesi” çağrısını “önemli ve geç kalınmış bir talep” olarak değerlendirilmelidir.

Bu dönüşümün ötesine geçerek, Nurettin Topçu’nun savunduğu “mesul üniversite” modelinin ivedilikle hayata geçirilmelidir.  “Mesul üniversite” kavramını; toplumsal sorumluluk ve ahlaki kıymetlerle bütünleşmiş, etkin ve üretken bir yapıyı söz eder. Bu üniversiteler  bölgesel gereksinimlere nazaran çeşitlenmiş ve tematik hale gelmiş  üniversitelerdir.  Buna nazaran, bölgelerde/illerde halkın ve mahalli yetkililerin (vali, ulusal eğitim müdürleri, meslek ve ticaret odaları temsilcileri gibi) mütevelli gibisi yapılanmalarda misyon alacağı, tarım ve hayvancılık/gıda, güç, bilişim araştırmaları başta olmak üzere Ar-Ge’ye dayalı üniversitelerin kurulması ile mümkün olabilir.

Öğretmen yetiştirme meselesi gibi,  Meslek Yüksekokullarının da bağımsızlaştırılıp  YÖK’ten başka   statülere  kavuşturulması, birçok sorunun tahlilinde anahtar bir adım olacaktır. Bu yapısal değişiklikle yükseköğretim sistemine büyük bir esneklik ve verimlilik kazandırılacaktır.

Yine Kongre Bildirisindeki “Temellerini tarih ve kültürümüzün oluşturduğu bir eğitim anlayışı, kozmik ihtiyaçların  içinde barındıran hakikatin peşinde koşan bir zihniyet dönüşümünü de zarurî kılmaktadır” ifadesi, üniversitelerin asıl problemlerinin gündeme alınmasının değerli bir işaretidir.  Bu davetin gereği olarak, her bilim alanında kümeler teşekkül ettirilerek ders kitaplarının kendi anlayışımıza nazaran yazılması ve bilimlerin felsefe  ve vizyon/ufuk olarak  dışa bağımlı-asalak yapıdan kurtarılarak yine sınıflandırılması için hemen çalışmalara başlanması gerekir. Kendi kıymetlerimize dönmeye karşı korkak ve ürkek olmaya gerek yoktur. Çünkü bu yaklaşımla, yerli olmak içe kapanmak değil, kök salarak yükselmektir. Bildiride, Mevlâna’nın pergel metaforu hatırlatıldı:

“Sabit ayağımız inanç ve medeniyetimizde durmalı, hareketli ayağımızla ise dünyayı dolaşmalıyız  Kendi kavramları ile hareket etmeyenler, taklit edenler büyük düşünemezler, yenilik yapamazlar.”