“İnsan yetiştirmek en büyük medeniyet projesidir”

Eğitimci Muharrir Ahmet Türkben’in Haber7 için kaleme aldığı, “İnsan Yetiştirmek, En Büyük Medeniyet Projesidir” başlıklı yazısı şöyle:

Bizim medeniyetimizin temelinde yatan güzellik anlayışı, daha adil ve faziletli bir dünyanın mümkün olabileceğine inanarak gelecek jenerasyonlara nasıl bir miras bırakacağımız sorusuna karşılık aramakla şekillenmiştir. Bu şuur, insanın sadece kendi hayatını değil, tüm insanlığın geleceğini gözeterek hareket etmesini gerektirir. Düzgün insanların faal olduğu ve güzellik faziletiyle yoğrulan bir toplum; hak ve adaletin tesis edildiği, barış ve huzurun hâkim olduğu bir dünyayı inşa edebilir. Bu büyük dönüşümün temelinde şu soru vardır:

“Biz geleceğin dünyasına nasıl beşerler yetiştireceğiz ve çocuklarımıza nasıl bir dünya ve nasıl bir medeniyet bırakacağız?”

Medeniyetimizin tekrar inşası; örgütlü ve organize kötülük karşısında oluşturulacak şuurlu birlikteliklerle, ilim adamlarının bilgi ve hikmetiyle, sanatkârların zarafet ve estetik anlayışıyla, dava insanlarının azmi ve kararlılığıyla, milletimizin her ferdinin ve bilhassa de Maarif Ordusunu temsil eden, gönlünü ve ömrünü eğitime adamış muallimlerin samimi çabası ve katkısıyla mümkün olacaktır. Bizlere düşen, bu ideali yaşamak ve yaşatmak için uğraş göstermektir; çünkü medeniyetler, fakat ilim, irfan, hikmet ve faziletle yoğrulmuş şuurlu, adanmış ve liyakatli insanların omuzlarında yükselir. Geçmişte olduğu üzere bugün de en çok muhtaçlık duyulan, işte bu insan profilidir.

ANADOLU İRFANINDA GÜZEL İNSAN TASAVVURU

Bu ahlaki temelin tarihî, kültürel ve ruhsal olarak bizdeki en derin karşılığı ise Anadolu irfanıdır; zira Anadolu irfanı; bilgiyle yoğrulmuş kalbin, deneyimle sınanmış aklın ve faziletle bütünleşmiş hayatın ismidir. Asırlardır hayatın içinden süzülerek gelen bu irfan, bize nasıl bir insan olmamız gerektiğini sırf öğütlerle değil, davranışa dönüşmüş hikmetle, yaşayan örneklerle, hâl lisanıyla gösteren bir bilgelik geleneğidir. Köklerini Kur’an ve Sünnet’ten, ilhamını tasavvufun derinliklerinden, Hoca Ahmed Yesevî’den, Mevlânâ’dan, Yunus Emre’den, Edebali’den alan bu irfan; kuru bilgiyle yetinmeyen, bilgiyi manayla, inançla ve ahlâkla buluşturan bir hayat anlayışıdır. Anadolu’nun annesinde, dedesinde, esnafında, hocasında, köylüsünde, kent insanında tezahür eden bu derinlik, bizlere hem insan kalmanın hem de insan yetiştirmenin en sahih yollarını sunar. Kelamla değil, özle aktarılan; formla değil, ruhla taşınan bir terbiyedir bu. İşte bu sebeple, medeniyetimizi tekrar inşa ederken sırtımızı dayayacağımız en sağlam kaynaklardan biri Anadolu irfanıdır.

Anadolu irfanında güzel insanı tabir eden “akl-ı selim, kalb-i selim, zevk-i selim” kavramları, insanlığı huzura ve mutluluğa ulaştıracak olan toplum tahayyülünün ve medeniyet tasavvurunun üç temel desteğini oluşturur.

İnsan; ilim boyutunda yararlı bilginin öğrenilmesi ve öğretilmesi olarak söz edilen talim/tedris yani öğretim yoluyla doğruyla yanlışı ayırt eder, hakikati bulur, sağduyu sahibi olur ve akl-ı selime ulaşır.

İrfan boyutunda terbiye yani eğitim yoluyla güzelle kötüyü ayırt eder, yüksek insani vasıflara, pak bir kalbe sahip olur ve kalb-i selime ulaşır.

Aklı bilgi ve hikmetle, kalbi de güzellik ve merhametle beslenen insan, tedip ve tehzip yoluyla güzelle berbatı ayırt eder, bütün çirkinliklerden uzak durarak yaptığı her işi ihsan kıvamında yapmaya uğraş gösterir ve zevk-i selime ulaşır.

Felsefesini bu esaslı kavramlara dayandıran ve eğitim modelinin üst gayesini uygun beşerler yetiştirmek olarak belirleyen toplumlar, düzgünlük ülkülerinin odağına eğitimi yerleştirmelidirler.

İYİ İNSAN OLMAK, FAZİLETLİ OLMAKTIR

İyi insan; inancına, kültürüne ve medeniyetine bağlıdır. Rabbini tanır, kendini bilir, ailesini ve vatanını sever. Ülkesi, milleti, gönül coğrafyası ve bütün insanlık için uğraş gösterir. Geleceğe daha huzurlu, daha yaşanabilir bir dünya bırakmak için sahip olduğu bilgiyi ve hikmeti, insanlığın barışı ve huzuru için kullanır.

İyi insan; ahlakı yaşar, pahaları davranışlarına yansıtır. Hürmetle yaklaşır, merhametle davranır; büyüğe hürmet duyar, küçüğü gözetir, anne babasının isteğini ve duasını alır, asla gönüllerini incitmez, komşuya rahatsızlık vermez, yetime sahip çıkar, düşkünü korur. İnsanlara makamına nazaran değil, şahsiyetine nazaran kıymet verir, mahlûkata bile incitmeden yaklaşır. Kalbi kibirden uzak, eli cömert, lisanı yumuşaktır. Vaktin gerektirdiği bilgi ve maharetlerle donanımlıdır. Etrafa, tabiata, varlık alemine ve insan haklarına karşı hassastır.

İyi insan; aklı, kalbi ve vücuduyla istikrarlı bir hayat sürer. Şuurludur, hakikati arar, üretir, paylaşır ve sorumluluk hissiyle hareket eder. Kim olursa olsun mazlumdan yana olur, ne olursa olsun zalim karşısında dimdik durur. Düşmanın tuzaklarının farkında, dostun yanlışlarının ise ıslah edilebilir olduğunun şuurundadır. Öfkeyle değil, basiretle bakar; önyargıyla değil, adaletle hükmeder. Olayların art planını sorgular, hakikatin izini sürer. Kendi menfaatini değil, her vakit evvel hakkı ve hayrı gözetir.

İYİ İNSAN OLMAK, UYGUN MÜSLÜMAN OLMANIN DA ŞARTIDIR

İslam; sırf bir inanç sistemi değil, tıpkı vakitte ibadetle yoğrulmuş, ahlâkla şekillenmiş, adaletle kök salmış, merhamet ve doğrulukla kemal bulmuş bir hayat usulüdür. Münasebetiyle güzel bir Müslüman olmak, yalnızca namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek üzere farzları yerine getirmekle sonlu değildir; tıpkı vakitte faziletli, muteber, şefkatli, adaletli ve yararlı bir insan olmakla mümkündür.

Bilge Kral Aliya İzzetbegoviç’in o meşhur kelamı bu hakikatin özüdür:
“İyi insan olmadan, düzgün Müslüman olunmaz.”

Bu kelam, bir medeniyet tasavvurunun, bir toplumsal argümanın da sözüdür; zira İslam, ahlakın merkezde olduğu bir kulluk anlayışını salık verir. Peygamber Efendimizin: “Sizin en iyiniz, ahlakı en hoş olanınızdır.” ve “Mümin, cana yakındır. Beşerlerle düzgün geçinemeyen, kendisiyle de güzel geçinilmeyen kimsede hayır yoktur.” buyruğu, ahlakın ibadetin ruhu, insanî bağların de temeli olduğunu açıkça ortaya koyar.

Kur’an-ı Kerim’de de adalete, yeterliliğe, doğruluğa, sabra, affediciliğe ve merhamete dair onlarca buyruk ve teşvik vardır; çünkü İslam’ın amacı, yalnızca formu ibadetler değil, o ibadetlerin beşerde inşa ettiği şahsiyettir. Namazın berbatlıktan alıkoyması, orucun sabır kazandırması ve takvaya ulaştırması, zekâtın cimrilikten arındırması, hac ibadetinin kardeşlik şuuru oluşturması bu gerçeğin yansımalarıdır.

İyi insan olmak; adaletli olmak, itimat vermek, emanete riayet etmek, lisanıyla ve eliyle kimseye ziyan vermemek, merhametli olmak, oburunun hakkını gözetmek, affedici olmak, yardımsever ve cömert olmaktır. Bunlar olmadan, ibadet fizikî tekrar olmaktan öteye geçemez. Hoş ahlâkı olmayan bir kalpte ibadet, ruhunu bulamaz; insanî faziletlerden mahrum bir hayat, kulluğun kemâline ulaştıramaz. Bu bağlamda uygun insan olmak, yalnızca toplumsal bir fazilet değil, âlâ bir kul olmanın da ayrılmaz koşuludur ki İslam, hayatın tüm alanlarında hakkı, ahlâkı ve hoşluğu hâkim kılmayı hedefleyen bütüncül bir hakikat davetidir.

SABAHATTİN ZAİM’İN HOŞ İNSAN MODELİ

Hakiki bir değişim, lakin insanın iç dünyasında başlayabilir. İnsanın iç âlemi ıslah olmadan, dış dünyada nizam kurulamaz. Evvel insan düzelir, akabinde toplum da sistem de düzgünleşir.

Prof. Dr. Sabahattin Zaim Hocamızın dediği üzere:

“Önce hoş insan ol, daha sonra hoş beşerler yetiştir; böylelikle en berbat sistem de bu hoş beşerler sayesinde güzelleşecektir.”

Sabahattin Zaim’in hoş insan anlayışı iki temel özelliğe dayanır: Birincisi, kişinin hangi işi yaparsa yapsın işini en âlâ halde yapmasıdır; zira mesleksel yeterlilik, toplumun her alanında kaliteyi artırır. İkincisi ise ahlaki sağlamlıktır; çünkü ahlaksız bir kişinin bilgi ve yetkinliğinin artması, toplumu tehdit eder. Bu sebeple mesleksel muvaffakiyetten evvel ahlak aranmalıdır. Ayrıyeten Zaim’e nazaran hoş insanların yetişmesi, lakin onları koruyacak hoş kurumlarla mümkündür. Hoş beşerler hoş kurumlar kurar, bu kurumlar de yeni hoş beşerler yetiştirerek toplumu dönüştüren bir salih daire oluşturur; zira insan bulunduğu etraftan etkilenir ve hoş çevreler, düzgün insan olmanın yeridir.

Böylesi güzel insanları yetiştirebilmek için aklı, vicdanı, iradesi ve fiilleriyle beşere bütüncül bakmak ve bütün eğitim uygulamalarını faziletli insan yetiştirmeye dayalı bir eğitim anlayışı üzerine bina etmek gerekir.

İşte bu sebeple faziletli insanı merkeze alan bir eğitim ve kalkınma anlayışı, sırf insanı değil, sistemleri de dönüştürme kudretine sahiptir.

MAARİFSİZ MİLLET YAŞAMAZ

Eğitimin temel gayesi; insanın öncelikle kendini bilmesine, yeteneklerinin farkında olmasına, varlık âlemini keşfetmesine, kendini yenilemesine ve daima geliştirmesine katkıda bulunmaktır. Ayrıyeten toplumu tanıyıp düzgün bağlantılar içinde olmasını, hayata ve dünyaya bakış açısını derinleştirmesini sağlayarak her tarafıyla düzgün bir insan olmasına vesile olmaktır. Bu ülküye de lakin maarif mefkûresine sahip olmakla ulaşılabilir.

Eğitim yerine kullanılan temel kavramlardan biri olan becerinin çoğulu olarak maarif; insanın kendini bilme ve tanıma sürecini, öğrenme ve öğretme heyecanını, öz benliğine ve kendisi dışındakine duyduğu saygıyı, toplumun yararına kullandığı hüneri ve hakikat karşısında gösterdiği tevazuyu tabir eder. Maarif; bilgi, hüner, teknik ve sanatın insanlığın hayrına kullanılmasını temin eden, insanı doğruya ve hakikate ulaştıran yolun ismidir.

Maarif; yalnızca ferdi değil, toplumu da ihya eden; yalnızca aklı değil, kalbi de eğiten bu istikametiyle bir milletin varoluş ve beka problemidir. İşte bu sebeple, merhum hattat Necmeddin Okyay’ın serlevha niteliğindeki o veciz kelamı, sadece bir ihtar değil, bir hakikatin altını çizen irfan yüklü bir davettir:

“Maarifsiz millet yaşamaz.”

Hattat Necmeddin Okyay, “Maarifsiz millet yaşamaz”

MAARİFİN YERİ İLİM VE İRFAN, İKLİMİ DE HOŞ AHLAKTIR

İlim, insanın son nefesine kadar süren hayatı manaya uğraşından elde edilen hasıladır; akıl ve zekâ vasıtasıyla bir şeyin mahiyetini bilmektir. İrfan ise bilmekten çok olmaktır; kalp ve vicdan vasıtasıyla sezgi, tanıma ve yaşanmışlıkla ortaya çıkan derinleşmeyi söz eden, kültürü de içerisinde barındıran faziletli davranışın bilgisidir. İlim, irfan ve amelin birleşmesiyle hikmete ulaşılır. Hikmet; her işi bir manaya ve gayeye dayandırmayı gerektiren, eşyanın hakikatini idrak etmeyi sağlayan hem bilgi ve fikirde hem de fiil ve davranışta mükemmelliğe ve hoş ahlaka ulaştıran bilgeliktir.

BİLGELİK KALP İLE BİLGİ AKIL İLE ELDE EDİLİR

Akıl, bilgiye ulaşmada değerli bir vasıtadır ve beşere verilmiş en büyük nimettir. Kalp ise aklın düşünüp ürettiklerinin sağlamasının yapıldığı yerdir, doğruyu fısıldayan vicdandır. Akıl kalpsiz, kalp de akılsız çalışmaz; her beşere kalbi olan bir akıl, aklı olan bir kalp gerekir. Akıl ve kalp, hakikate giden yolda birbirine bakan aynalar gibi etkileşim hâlindedir; bu etkileşim ilim ve irfanla beslendikçe insanın tavır ve davranışlarında nezaket ve zarafet görülür.

KİŞİ KENDİNİ BİLMEK ÜZERE İRFAN OLMAZ

Türk lisanı ve medeniyetinin kıymetli temsilcilerinden biri olan Yunus Emre: 

“Gelin tanış olalım,

İşi kolay kılalım,
Sevelim sevilelim,
Dünya kimseye kalmaz.”

derken insanlığın barış ve huzuruna giden yolun birbirini tanımaktan ve sevmekten geçtiğini; insanın etrafını ve toplumu âlâ tanıdığında karşılıklı anlayış, sevgi ve dayanışmanın artacağını tabir eder; fakat:

“İlim ilim bilmektir,
İlim kendin bilmektir,
Sen kendini bilmezsen,
Ya kaç okumaktır.”

mısralarıyla bundan daha öncelikli ve kıymetli olanın, insanın kendinin farkında olması ve kendini keşfetmesi olduğunu lisana getirir. “Özünü bil, ilmin ile amel kıl.” diyen Hoca Ahmet Yesevi için de temel olan, bilmek ve daha da değerlisi olmaktır, kişinin öğrendiği bilgiyi davranışa dönüştürmesidir.

Kendini bilmeye ve keşfetmeye bir davet de mütefekkir Cemil Meriç’ten gelir: “İrfan kendini tanımakla başlar.” der ve kemale açılan kapının, amelle taçlanan ilmin ve insanı insan kılan bütün vasıfların irfan olduğunu anlatır.

SORU SORMAK, ÖĞRENMENİN YARISIDIR

Soru sorabilmeyi, öğrenmenin yarısı olarak gören yalnızca sorulana yanıt veren değil tıpkı vakitte nitelikli soru sorabilen öğrenciler yetiştirmek ve onları soru sormaya teşvik eden yolları uygulamak temeldir.
“Ne, Nasıl ve Niye?” soruları ile ilmin, irfanın ve hikmetin kapıları açılacaktır.
“Ne?” sorusu, ilmin kapısını ortalar; bilginin konusu ve kapsamını belirler.
“Nasıl?” sorusu, irfanın izini sürer; bilginin yaşanabilirliğini, ahlâka ve hayata nasıl dönüştürüleceğini öğretir.
“Niçin?” sorusu ise, hikmete ulaşmanın anahtarıdır; hakikatin manasına, emeline ve amacına yönelir.

İşte bu ve misal soruları sorabilen, yalnızca yanıtı ezberlemeyi değil, manası arayan ve soruların peşine düşen fertler, gerçek öğrenmenin eşiğine varırlar. Eğitimde temel olan da her şeyi sorgulayan değil, sorularını istikrarlı biçimde sorabilen, öğrenmeyi içselleştiren, bilgiyle birlikte bilgelik arayan jenerasyonlar yetiştirmektir. Öğrenciler, hikmetli ve ölçülü olmayı temel alan bu yaklaşımla hayatı anlamlandırmanın yollarını öğrenecekler; özgüveni tevazu ile, özgürlüğü sorumluluk ile, muvaffakiyet hırsını da paylaşım ve uygunlukta yarış ile dengeleyeceklerdir. Teoriyle pratiğin harmanlandığı bu yaklaşım, hayat uzunluğu sürecek öğrenme ve gelişme sürecinde yol gösterici niteliktedir.

ZAMANIN RUHUYLA GELECEĞİ TASARLAMAK

Eğitim, yetişkinlerin beslendiği çağdan çok çocukların kendi yaşadıkları ve yaşayacakları çağa nazaran yetiştirilmesi yoluyla geleceğe hazırlanma sürecidir. Hazreti Ali’nin tabiriyle çocukları kendi yetiştiğimiz çağa nazaran değil, onların yaşayacakları çağa nazaran yetiştirmek gerekir. Çağımızda nanoteknoloji, yapay zekâ, objelerin interneti, robotik, biyomedikal, biyogenetik ve biyotaklit üzere birçok alanda sanayi anlayışının değiştiği gelişmeler yaşanmaktadır. Yaşanan bu gelişmeler karşısında toplumların bu değişime nasıl karşılık vereceği, beklenen sıkıntılara ne tıp tahliller bulacağı ve eğitime yansımalarının neler olacağı üzerinde pek çok araştırma yapılmaktadır. Bir öbür konu, teknolojinin insan hayatını kolaylaştıran bir araç olmaktan çıkartılıp hayatın gayesi hâline dönüştürülmesi, insan zihninin eseri olan teknolojinin ve tüm dijital araçların beşerle birebir ontolojik düzeye çıkartılmasının pek çok sorunu beraberinde getireceği telaşı sıkça konuşulmaktadır.  Dijitalleşmenin hayatımızın tüm alanlarını kuşattığı bir çağda daha huzurlu ve daha inançlı bir dünya için eğitim açısından alınması gereken önlemler vardır.

BİLGİYİ İNSANLIĞIN HİZMETİNE SUNABİLMEK

Öğrencilerin dijital çağın tüm birikimlerine sahip olmaları sağlanırken bu birikimin insani kıymetlerle sarmalanması çok değerlidir; çünkü aslolan bilmek değil, o bilgiyi insanlığın hizmetine sunabilmektir.

Bu yaklaşım, insanı koruduğu üzere bilginin kendisini de koruyacaktır.  Bu anlayış çerçevesinde şekillenen eğitim yaklaşımı, öğrencilere yalnızca akademik başarıyı elde edecekleri bir eğitim ortamı sunmaz ve onların salt dijital okur-yazar olmalarını istemez; tüm bunların temeline insani ve ahlaki bedelleri koyar. Bu anlayış, dijital araçların gaye olmadığına yönelik farkındalıkla öğrencilerin teknoloji karşısında edilgen ve obje değil, etken ve özne olmalarını her şeyin üzerinde fiyat. Bu sayede dijital dünya tarafından şekillenen değil o dünyayı şekillendirme mefkuresine sahip öğrenciler yetiştirilir. 

İNSANDAKİ CEVHERİ MÜCEVHERE DÖNÜŞTÜRMEK

“İnsanlar madenler üzeredir.” hadisine nazaran her beşerde farklı bir cevher vardır; eğitimin maksadı, beşerdeki cevheri ortaya çıkarıp onu mücevher hâline getirmektir.

İnsan özü itibariyle düzgüne meyilli, doğuştan değerli, özel bir varlıktır. Bu özel varlık, nitelikli bir eğitimle daha uyguna gerçek gelişebilir; beşerde var olan temel yeteneklerin istikrarlı ve bütüncül biçimde geliştirilmesi, bilgi ve maharetlerini insanlığın hayrına sarf edecek donanımda yetiştirilmesi çok değerlidir. Bilmekten olmaya, olmaktan yapmaya ve yapmaktan paylaşmaya giden tekâmül sürecinde, insanlara geniş bir perspektif sunmayı temel maksat olarak belirlemek gerekir. 

KİMLİĞİNİ KORUYARAK DÜNYAYA AÇILMAK

Kişiye has farklılıkları dikkate alan bir anlayışla, doğuştan istidat sahibi ve kendine mahsus nitelikleri olan öğrencileri; içinde yetiştiği toplumun birikim ve zenginliğini özümseyen, niyet ve sezgi bütünlüğüne ehemmiyet veren, hakikat karşısında tevazu ile merakı birleştiren, çok taraflı bilgi, marifet ve yetkinlikle donanmış uygun beşerler olarak yetiştirmek temel amaç olmalıdır. 

Bir medeniyet tasavvuruyla bakıldığında karşılıklı hürmet ve anlayış çerçevesinde kültürel etkileşim toplumlar açısından zenginlik kaynağı olarak görülmelidir. Globalleşme dalgasına karşı mahallî olanı korumak, güçlendirmek ve dünyaya tanıtmak asli vazifeler ortasında kabul edilmeli, dünyadaki değişim ve ilerlemeleri de dikkate alarak toplumların kültürel, toplumsal ve ekonomik istikametten gelişimine değer verilmelidir. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmi’nin pergel metaforunda söz ettiği üzere, bir ayağı kendi topraklarında, dininde ve kültürel köklerinde sabitken öbür ayağı ile tüm dünyaya ve kültürlere ulaşan bir ufuk ve ülkü öğrencilere kazandırılmalıdır. 

YARINLARIN MİMARI, BUGÜN YETİŞEN İNSANDIR

İnsanı merkeze alan bir medeniyet tasavvuru, her şeyden evvel düzgün insanı yetiştirme mefkuresine dayanır. Ahlakla mana kazanmış bilgi, hikmetle yoğrulmuş fikir ve merhametle şekillenmiş irade, sağlam bir toplumsal yapının temel harcıdır. Günümüz dünyasında teknolojik ilerleme ve dijital dönüşüm, insanı ihmal ettiğinde bir tehdit hâline gelir; meğer insanı önceleyen, onun kalbini ve aklını birlikte inşa eden bir eğitim anlayışı hem bugünü anlamlandırır hem de yarını ihya eder.

Bugün yetiştirilen beşerler, yarının dünyasını şekillendirecek olanlardır. Onlara hakikati, adaleti, merhameti ve hikmeti miras bırakmazsak kitaplar, binalar ve teknolojik gelişmeler medeniyetimizi ayakta tutmaya yetmez. Daha adil ve faziletli bir dünya lakin sağlam bir ahlaki temel, şuurlu bir bakış açısı ve güçlü bir iradeyle mümkün olabilir.

Geleceğin dünyasında kelam sahibi olmak istiyorsak, bugünden sabırla ve inançla güzel, faziletli ve her açıdan nitelikli beşerler yetiştirmekten öteki çıkar yolumuz yoktur; zira her bahar bir çiçekle ve her büyük değişim, kalbinde iman, uygunluk ve merhamet taşıyan bir beşerle başlar.
Üstat Nurettin Topçu’ya kulak verelim:

“Yarınki Türkiye’nin kurucuları, yaşama zevkini bırakıp yaşatma aşkına gönül verecek, sabırlı ve azimli, lâkin gösterişsiz ve nümayişsiz çalışan, ruh cephesinin maden emekçileri olacaklardır. Bu ruh amelesinin birinci ve temelli işi, insan yetiştirmektir.”

İşte bu anlayışla şekillenen medeniyet tasavvurumuzda âlâ insan yetiştirmek; yalnızca ülkemiz için değil, tüm ülkeler ve dünya için bir maksat, bir mefkûre, bir diriliş atağı ve en büyük medeniyet projesidir. Evet, insan yetiştirmek, sırf eğitimle sonlu bir faaliyet değildir, tıpkı vakitte bir inanç, ahlak ve irfan inşasıdır. Kültürü, aile yapısını, toplumu ve medeniyeti yine şekillendirmenin yanı sıra düşünme biçiminden meslek ahlakına, lisan kullanımından vakit ve yerle kurulan bağlantıya, hatta hayata ve mevte bakışa kadar hayatın her alanını kapsayan derin ve kuşatıcı bir süreçtir. Dürüst, sorumluluk sahibi, vicdanlı, disiplinli, teşebbüsçü, nitelikli, ehil, fikirde güçlü, iradede sağlam, icraatta kararlı ve tahminen de en kıymetlisi birlikte iş yapabilme kabiliyeti gelişmiş beşerler olmadan hiçbir medeniyet, daimî bir ilerleme kaydedemez. Medeniyetimizin ruhu lakin bu halde yine canlanacak ve evvelce olduğu üzere bugün ve gelecekte insanlığa umut, adalet ve merhamet sunmaya devam edecektir.