İkili ilişkileri bıçak gibi kesmişti! Üzerinden tam 45 yıl geçti!

İran’da 1979’daki ihtilal sonrasında Tahran’daki ABD Büyükelçiliğinin bir küme öğrenci tarafından basılarak 52 Amerikalının rehin alındığı ve iki ülke münasebetlerinde derin bir kırılmaya neden olan olayın üzerinden 45 yıl geçmesine karşın rehine krizinin olumsuz mirası ABD-İran münasebetlerini etkilemeye devam ediyor.

KIRILMA NOKTASI OLDU!

İran’ın başşehri Tahran’daki ABD Büyükelçiliğinin 4 Kasım 1979’da ihtilal yanlısı öğrenciler tarafından işgali, 444 gün sürecek bir rehine krizini başlattı; 52 Amerikalının elçilikte rehin tutulduğu bu olay, ABD ve İran bağlarında değerli bir kırılma noktası olarak tarihe geçti.

DEVRİLEN ŞAH’IN ABD’YE SIĞINMASI İRAN’DA ABD TERSLİĞİNİ KÖRÜKLEDİ

1970’li yılların sonlarında Şah rejimi, insan hakları ihlalleri, ekonomik adaletsizlikler ve özgürlüklerin kısıtlanması nedeniyle önemli bir halk muhalefetiyle karşı karşıya kaldı.

Bu periyotta Ayetullah Ruhullah Humeyni liderliğinde gelişen muhalefet, halkın dayanağını kazandı ve 1979 yılında ihtilalle birlikte Şah devrildi lakin Şah’ın ABD’ye sığınması, İran’da Amerikan tersliğini daha da körükledi.

Bu çerçevede, bir küme öğrenci 4 Kasım 1979 sabahı, ABD Büyükelçiliği önünde bir ortaya geldi. Humeyni’yi destekleyen bu küme, Şah’ın iadesini talep etmek ve ABD’nin İran’ın iç işlerine müdahalesini protesto hedefiyle büyükelçiliği işgal etti.

444 GÜN SÜRDÜ!

Elçilik binasına zorla giren öğrenciler, buradaki 66 Amerikan vatandaşını rehin aldı. Bu olay kısa müddette İran içinde büyük bir takviye buldu. Rehin alınanlardan bayanlar ve Afrika kökenli 13 Amerikalı kısa mühlet sonra özgür bırakıldı. Bir kişi de Temmuz 1980’de hastalığı nedeniyle salıverildi. Kalan 52 Amerikalı ise 444 gün boyunca tutuldu.

Bu aksiyon, Humeyni tarafından da desteklendi ve Humeyni, ABD’yi “büyük şeytan” halinde tanımlayarak elçilik işgalini yasallaştırdı. Dünya kamuoyunda geniş yankı uyandıran olay, ABD için sırf diplomatik bir kriz değil tıpkı vakitte Amerikan onuruna bir akın olarak da algılandı.

ABD’NİN REHİNELERİ KURTARMA OPERASYONU BAŞARISIZLIKLA SONUÇLANDI

Rehine krizi ile karşı karşıya kalan dönemin ABD Başkanı Jimmy Carter yönetimi, krizi çözmek için birinci etapta diplomatik teşebbüslerde bulundu.

ABD, İran’a yönelik kapsamlı yaptırımlar başlattı. ABD idaresi, diplomasi yoluyla krizden çıkma uğraşlarını sürdürürken, İran, halk dayanağıyla birlikte rehineleri özgür bırakmayı reddetti. Kriz uzadıkça ABD’de kamuoyu baskısı arttı. Carter idaresi, ülke içinde büyük tenkitlerle karşı karşıya kaldı ve rehinelerin hür bırakılmaması, Amerikan halkı için büyük bir travma haline geldi.

Krizin uzaması üzerine, ABD idaresi askeri müdahale seçeneğini masaya koydu. 24 Nisan 1980’de “Kartal Pençesi Operasyonu” ismi altında bir kurtarma operasyonu başlatıldı.

Plana nazaran ABD ordusuna bağlı özel bir komando birliği Tahran’a inerek elçilik binasını ele geçirecek ve rehineleri İran dışına tahliye edecekti lakin operasyon İran’daki Tebes Çölü’nde çıkan kum fırtınası ve ABD güçlerinin karşılaştığı birbirini takip eden teknik sıkıntılar nedeniyle başarısız oldu.

ABD SEÇİMLERİNİ ETKİLEDİ!

Tahran’ın 300 kilometre güneyinde çöle inen Amerikan askerlerini taşıyan helikopter ile bir C-130 Hercules uçağının yakıt ikmali sırasında kum fırtınasının da tesiriyle infilak etmesi sonucu en az 8 Amerikan askeri ölünce operasyon iptal oldu.

Bu başarısızlık, ABD’de büyük bir hayal kırıklığına yol açtı. Kriz, 1980 ABD başkanlık seçimlerine kadar devam etti. Rehine krizi ve başarısız kurtarma operasyonu, Carter idaresinin ülke içindeki dayanağını zayıflattı ve seçimlerde Ronald Reagan’ın zaferini kolaylaştırdı.

Reagan’ın misyona başlamasının çabucak akabinde Cezayir’in arabuluculuğunda yapılan görüşmeler sonucu ABD ve İran ortasında bir muahede sağlandı.

Cezayir Muahedesi olarak bilinen bu mutabakata nazaran ABD, İran’ın yurt dışındaki kimi mal varlıklarını özgür bırakmayı kabul etti. 20 Ocak 1981’de, Ronald Reagan’ın lider olarak yemin etmesinden çabucak sonra 444 gün süren rehine krizi sona erdi ve rehineler İran tarafından özgür bırakıldı.

KRİZ, ABD-İRAN BAĞLANTILARINDA TAM BİR KOPUŞA YOL AÇTI

Rehine krizi, iki ülke ortasındaki bağları kalıcı olarak etkiledi ve ABD-İran ilgilerinde tam bir kopuşa sebep oldu. Olayın akabinde ABD, İran’a geniş çaplı ekonomik yaptırımlar uygulamaya başladı ve diplomatik ilgiler büsbütün koptu.

ABD’nin İran’a uyguladığı yaptırımlar, petrol ve güç dallarını, finansal kuruluşları ve birçok kesimi kapsayan kapsamlı ekonomik ambargoları içeriyordu.

Bu kriz, sırf İran ile ABD ortasındaki münasebetleri değil birebir vakitte tüm Batı Asya’daki jeopolitik istikrarları de derinden etkiledi. İran, bölgede ABD zıddı bir siyaset izlerken ABD, İran’ı “Orta Doğu’daki en büyük tehdit” olarak tanımlamaya başladı.

Bu süreçten sonra da iki ülke bağlantıları eski Lider Barack Obama devrinde imzalanan ve sırf iki buçuk yıl yürürlükte kalan nükleer mutabakat dışında daima gergin devam etti.

İran’da elçilik baskını bugün de hala güçlü bir sembol olarak varlığını sürdürüyor. “Casusluk Yuvası” olarak isimlendirilen bir müze haline getirilen Tahran’daki eski ABD Büyükelçiliği binasında sergilenen evraklar ve duvar fotoğrafları, ABD aykırısı propaganda hedefli kullanılmaya devam ediyor.

İran takvimine nazaran 13 Aban’a denk gelen olayın yıl dönümü ülkede “Küresel Emperyalizme Karşı Ulusal Gayret Günü” ismiyle kutlanıyor.

TRUMP, İRAN İLE ABD ORTASINDA YAKINLAŞMA UMUTLARINI YEŞERTEN NÜKLEER MUAHEDEYİ ORTADAN KALDIRDI

Aradan 45 yıl geçmesine karşın 1979 elçilik baskını ve rehine krizinin mirası hala ABD-İran bağlantılarını etkiliyor. 2010’lu yılların başında İran ile ABD ve öteki Batılı ülkeler ortasında nükleer bahiste yapılan görüşmeler, diplomatik açıdan bir dönüm noktası olarak değerlendirildi.

İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) 5 daimi üyesi ve Almanya ortasında 2015’te imzalanan Kapsamlı Ortak Aksiyon Planı ismi verilen nükleer muahede, İran’ın nükleer faaliyetlerini kısıtlaması karşılığında ekonomik yaptırımların kaldırılmasını içerdi.

Uzun yıllar sonra Tahran-Washington ortasında düşmanlıkları kaldırma manası da taşıyan muahede, İran ile Batı ortasında bir yakınlaşma umutlarını yeşertse de 2018’de dönemin ABD Başkanı Donald Trump, ülkesini mutabakattan çekti ve İran’a yönelik yaptırımları tekrar başlattı.

Mevcut ABD Başkanı Joe Biden yönetimi ile birlikte mutabakata geri dönme ihtimali yine gündeme geldi lakin Trump’ın getirdiği yaptırımların kapsamı ve karmaşıklığı ile İran’ın nükleer faaliyetlerini hızlandırması ve bölgesel gelişmeler bu sürecin başarısız kalmasına yol açtı.

OLAYIN BIRAKTIĞI DERİN İZLER İRAN-ABD İLGİLERİNDEKİ GERGİNLİĞİ BUGÜN DE CANLI TUTUYOR

Bugün prestijiyle, ABD ve İran ortasında diplomatik alakalar hala askıya alınmış durumda ve iki ülke bölgede birçok sıkıntıdan ötürü sık sık karşı karşıya gelmeye devam ediyor.

ABD’nin bilhassa İsrail’in bölgedeki saldırganlığına karşın verdiği şartsız dayanak ve İran’ın bölgedeki tesirini genişletme uğraşları üzere problemler tansiyonun bugün de sürmesine yol açıyor.

Tahran’daki ABD elçiliği baskınının üzerinden 45 yıl geçmiş olsa da bu olayın bıraktığı derin izler İran-ABD ilgilerindeki gerginliği bugün de canlı tutuyor. Rehine krizinin akabinde yaşanan gelişmelerin, sadece diplomatik kopuşa değil, her iki ülkenin dış siyasetlerinde da değerli dönüşüme yol açtığı görülüyor.

ABD ve İran, nükleer uyuşmazlıklar, bölgesel çekişmeler ve karşılıklı güvensizlikle dolu bir bağlantıyı sürdürürken, elçilik baskını ve rehine krizi bu tarihî tansiyonun simgesi olarak tarihteki yerini koruyor.