Dünya’nın dönüşü hızlandı: 2025’in en kısa günü belli oldu

Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüşü, alışılmışın dışında hızlanmaya devam ediyor. Bir gün, Dünya’nın kendi ekseni etrafında tam bir dönüşünü tamamlaması için geçen mühlete denir ve bu yaklaşık 86 bin 400 saniye yani 24 saattir. Ancak pratikte her dönüş çok az farklılık gösterir. Bunun nedeni Ay’ın kütle çekimi, atmosferdeki mevsimsel değişiklikler ve Dünya’nın sıvı çekirdeğinin hareketleri üzere çeşitli etkenlerdir. Bu nedenle her dönüş birkaç milisaniyelik farkla 24 saatten kısa ya da uzun sürebilir. Günlük ömürde bu fark hissedilmese de, bilgisayarlar, uydular ve irtibat sistemleri için büyük değer taşır.

Bu küçük vakit farklarını telafi etmek hedefiyle atom saatleri kullanılır. Birinci defa 1955’te kullanılmaya başlanan bu saatler, vakum odalarında tutulan atomların titreşimlerini sayarak vakti olağanüstü hassasiyetle ölçer.

Bu sisteme UTC yani Eşgüdümlü Kozmik Vakit adı verilir ve dünyadaki yaklaşık 450 atom saatiyle belirlenir. Telefonlar, bilgisayarlar ve GPS sistemleri UTC’ye göre çalışır.

EN KISA GÜN 10 TEMMUZ OLDU

Uluslararası Dünya Dönüşü ve Referans Sistemleri Servisi ile ABD Deniz Gözlemevi datalarına nazaran 10 Temmuz, yılın şu ana kadarki en kısa günü oldu.

O gün, tam 1.36 milisaniye daha kısa sürdü. Benzer şekilde bugün (22 Temmuz) ve 5 Ağustos tarihlerinde de günlerin sırasıyla 1.34 ve 1.25 milisaniye daha kısa süreceği öngörülüyor.

DÜNYA VAKTİ GERİDE BIRAKIYOR

Dünya’nın dönüş suratı, sabit yıldızlara göre pozisyonu ölçen uydular sayesinde astronomlar tarafından da izleniyor. Bu gözlemler, atom saatleriyle Dünya’nın gerçek dönüşü arasında mikrosaniyelik farkları ortaya koyuyor. 5 Temmuz 2024’te, atom saatinin icadından bu yana ölçülen en kısa gün yaşandı: 24 saatten 1.66 milisaniye daha kısa sürdü.

California Üniversitesi Scripps Oşinografi Enstitüsü’nden jeofizikçi Prof. Duncan Agnew’e göre, “1972’den bu yana daha hızlı günlere doğru bir eğilim var lakin bu, inişli çıkışlı bir seyir izliyor. Tıpkı borsa üzere; uzun vadeli eğilimler var lakin vakit zaman ani yükseliş ve düşüşler de yaşanıyor.”

1972’ye gelindiğinde, Dünya’nın dönüşü atom saatlerine nazaran o kadar yavaşlamıştı ki, UTC sistemine bir artı saniye (leap second) eklenmesi gerekti.

Bu sistem, artık yıl uygulamasına misal halde, takvim ile astronomik vakit ortasındaki farkı kapatmayı hedefliyordu.

O vakitten bu yana UTC’ye toplamda 27 artık saniye eklendi. Fakat bu eklemelerin sayısı giderek azaldı; 1970’lerde 9 sefer ekleme yapılırken, 2016’dan beri hiç yeni saniye eklenmedi.

2022’de, Uluslararası Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı, artık saniyenin 2035’e kadar büsbütün kaldırılmasına karar verdi. Lakin Agnew’e göre Dünya birkaç yıl daha hızlanırsa, bu defa bir saniyenin çıkarılması gerekebilir.

“Daha önce hiç negatif bir artık saniye olmadı,” diyen Agnew, “Ancak 2035’e kadar böyle bir ihtimalin yüzde 40 civarında olduğunu” söyledi.

DÜNYA NEDEN HIZLANIYOR?

Agnew’e göre kısa vadeli değişimlerin büyük kısmı Ay ve gelgitlerden kaynaklanıyor. Ay ekvator üzerindeyken Dünya’nın dönüşünü yavaşlatıyor, daha kuzey ya da güneydeyken ise hızlandırıyor.

Ayrıca yaz aylarında atmosferik şartlar Dünya’nın dönüşünü hızlandırıyor. Jet akımlarının yer değiştirmesiyle atmosferin yavaşlaması, fizik kurallarına göre açısal momentumun korunması gereğiyle, gezegenin daha süratli dönmesine yol açıyor. Benzeri biçimde, Dünya’nın sıvı çekirdeği de yavaşlarken, katı dış katmanlar hızlanıyor.

Bu etkenlerin birleşimiyle, kimi günlerin neden kısa olacağı önceden kestirim edilebiliyor. Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitüsü’nden fizikçi Judah Levine, “Eğer Dünya bir gün hızlanıyorsa, sonraki gün de hızlanma eğilimi gösteriyor,” dedi. Fakat bu korelasyon uzun vadede kayboluyor. Bu yüzden Uluslararası Dünya Dönüşü Servisi bir yıldan daha uzun vadeli kestirim yapmıyor.

NEGATİF ARTIK SANİYE NEDEN SORUN?

• Levine’e göre tek bir kısa gün rastgele bir sorun yaratmasa da, bu eğilim devam ederse negatif artık saniye uygulaması mecburî hale gelebilir. “1972’de artık saniye sistemi tanımlandığında, kimse negatif bir saniyenin gerekebileceğini düşünmemişti,” diyen Levine, bunun sırf kuramsal bir ihtiyat önlemi olarak tanıma eklendiğini söyledi. “Ancak şimdi bu mümkünlük gerçekten ortaya çıkmış durumda.”
• Levine, müspet artık saniyelerin bile hâlâ sistemsel meselelere yol açtığını belirtiyor: “Bazı sistemler eklemeyi yanlış yapıyor, yanlış vakitte uyguluyor ya da yanlış paha giriyor.” Negatif artık saniye ise hiç denenmediği için risk çok daha büyük. Finans sistemleri, elektrik şebekeleri, telekomünikasyon altyapısı ve GPS üzere sistemler, vakte bağımlı çalışıyor. Bu nedenle negatif artık saniyenin getireceği karmaşa, 2000 yılındaki meşhur Y2K sorunu ile kıyaslanıyor.

ERİYEN BUZLAR BU SÜRECİ GECİKTİRİYOR

İklim değişikliği de Dünya’nın dönüş suratını etkiliyor. Lakin bu tesir şaşırtan biçimde yavaşlatıcı yönde. Antarktika ve Grönland’daki buzulların erimesi, buzul kütlesinin denizlere yayılmasına neden oluyor. Bu da Dünya’nın dönüşünü yavaşlatıyor. Tıpkı kollarını açan bir buz patencisinin yavaşlaması üzere. Şayet bu buzlar erimemiş olsaydı, Agnew’e göre “negatif artık saniye bugünden çok daha yakın bir sorun haline gelmiş olurdu.”

NASA’ya göre, Grönland ve Antarktika’dan eriyen buz, 1993’ten bu yana deniz düzeyindeki yükselmenin üçte birinden sorumlu.

Zürih’teki İsviçre Federal Teknoloji Enstitüsü’nden Benedikt Soja’nın araştırmasına göre, bu erime yalnızca dönüş suratını değil, birebir vakitte Dünya’nın dönüş eksenini de etkiliyor. Soja, “Yüzyılın sonuna kadar, sera gazı emisyonları yüksek seyrederse, iklim değişikliğinin tesiri, Ay’ın milyarlarca yıldır yaptığı tesirden daha baskın hale gelebilir” dedi.

Soja, “Şu anda her şey hâlâ doğal değişkenlik hudutları içinde olabilir,” diyerek uzun vadeli bir yavaşlama ihtimalinin de göz ardı edilmemesi gerektiğini belirtti. “Ama asla emin olamayız,” tabirlerini kullandı.