Yüz yaşında! Malcolm X için beş kitap

Malcolm X’i sahiden anlayabilmek için, onun dünyaya bakışını şekillendiren düşünsel seyahate yakından bakmak gerekir. Bu bağlamda, Malcolm X üzerine kaleme alınmış en tesirli beş kitap, hem onun ferdî dönüşümünü hem de Amerikan toplumunun sancılı yapısını çözümleyebilmemiz için birer anahtar niteliğinde.

Bu ay, 19 Mayıs 2025’te, Malcolm X’in doğumunun 100. Yılını idrak ediyoruz. Onun kısa fakat etkileyici ömrü, sadece Müslüman bir başkan, Amerika’daki siyah hakları hareketinin savunucusu olarak değil, global ölçekte adalet arayışının da simgelerinden biri olarak hafızalara kazındı. Çağdaş vaktin en tesirli Müslüman başkanlarından olan ve 21 Şubat 1965’te, şimdi 40 yaşındayken, hala daha sorumluları belirlenemeyen ancak Amerikan derin devletinin izlerini taşıyan bir suikast sonucu ömrünü yitirdiğinde arkasında yalnızca politik bir miras değil, tıpkı vakitte dönüşümün, inancın ve direnişin kıssasını de bıraktı. Bugün, onu sadece bir uğraş figürü olarak anmak yetmez. Malcolm X’i sahiden anlayabilmek için, onun dünyaya bakışını şekillendiren düşünsel seyahate yakından bakmak gerekir. Bu bağlamda, Malcolm X üzerine kaleme alınmış en tesirli beş kitap, hem onun ferdî dönüşümünü hem de Amerikan toplumunun sancılı yapısını çözümleyebilmemiz için birer anahtar niteliğinde. Malcolm X, yalnızca yaşadığı periyodu değil, sonraki jenerasyonların adalet arayışlarını da derinden etkileyen bir figür. Yüzüncü doğum yılında yapılması gereken, sırf onu anmak değil; fikirlerini, çabasını ve içsel dönüşümünü anlamaya çalışmaktır. Ne yazık ki Malcom X’e ait birçok kitap şimdi Türkçeye kazandırılabilmiş değil. Malcolm X’in hayatının dönüm noktasının hapishanede okuduğu kitaplar olduğunu her daim aklımızda tutmamız gerekiyor.

1. MALCOLM X (OTOBİYOGRAFİ)

–Malcolm X ve Alex Haley

Malcolm X’in kendi anlatımıyla, hayatını ve fikirlerini en içten halde aktardığı bu otobiyografi, hâlâ en temel müracaat kaynağı olarak kabul ediliyor. Alex Haley’nin derleyip düzenlediği bu eser, bir çocuğun radikalleşen bir gence, akabinde da üniversal insanlık bedellerini savunan ve Müslüman bir öndere dönüşümünü etkileyici bir biçimde gözler önüne seriyor. Malcolm Little ile başlayan Malcolm X’e dönüşen ve el-Hac Malik el-Şahbaz ile nihayete eren soluk kesici bir devrimsel dönüşümün kahramanını, kendi ağzından dökülen sözcüklerle anlatan bu kitap kesinlikle okunmalı. Kitap birebir vakitte Amerikalı siyahi aktivist direktör Spike Lee tarafından 1992 yılında sinemaya uyarlandı ve büyük yankı buldu. Malcolm X rolünü oynayan tekrar Amerikalı siyahı aktör Denzel Washington global bir ün ve prestije kavuştu. Sinema, Amerikan derin devleti tarafından unutturulmak istenen Malcolm X’in tekrar tanınmasını ve şehadetinden sonra mirasının nakledilmesinde de kıymetli rol oynadı.

2. MALCOLM X: ARAYIŞLARLA DOLU BİR HAYAT

–Manning Marable

Amerikalı tarihçi Manning Marable’ın kapsamlı çalışması, Malcolm X’in ömrünü mitlerden arındırarak bilimsel bir titizlikle tekrar inşa ediyor. Nation of Islam’dan ayrılışı, Hac seyahatiyle kozmik kardeşlik fikrine ulaşması ve FBI evraklarına dayanan çarpıcı tahlilleriyle bu kitap, Malcolm’un ömrünü tekrar düşünmemizi sağlıyor. Kitap 2012 yılında tarih alanında Pulitzer Mükafatını kazandı.

3. MALCOLM X SPEAKS: SELECTED SPEECHES AND STATEMENTS

(Malcolm X Konuşuyor: Seçilmiş konuşmaları ve açıklamaları)

–George Breitman (Ed.)

Malcolm X’in çeşitli periyotlarda yaptığı konuşmalardan oluşan bu derleme, onun fikirlerinin nasıl evrildiğini birincil kaynaklardan takip etme imkânı sunuyor. Bu metinler, yalnızca politik içerikleriyle değil, retoriği, kararlılığı ve vizyonuyla da dikkat cazip. Bir kelam ustası olan Malcolm’u yakından tanımak isteyenler için bir rehber.

4. THE DEAD ARE ARİSİNG: THE LİFE OF MALCOLM X

(Diriliş: Malcolm X’in Yaşamı)

–Les Payne ve Tamara Payne

Les Payne ve kızı Tamara Payne’in uzun soluklu çalışması, Malcolm X’in ömrüne dair yeni dokümanlar ve Müslüman önderin başta ailesi olmak üzere hayatına değen şahıslarla yapılan yüzlerce saatlik röportajlarla desteklenen bir anlatı sunuyor. Bilhassa ailesiyle olan münasebetleri, çocukluk travmaları ve gençliğinde yaşadığı kimlik arayışı bu biyografide güçlü bir biçimde vurgulanıyor. Kitap 2021 yılında biyografi alanında Pulitzer mükafatına de layık görüldü.

5. MALCOLM AND MARTİN AND AMERİCA: A DREAM OR A NİGHTMARE

(Malcolm ve Martin ve Amerika: Düş mı Kabus mu)
–James H. Cone

James H. Cone’un bu yapıtı, Malcolm X ile Martin Luther King Jr.’ın yaklaşımlarını mukayeseli biçimde ele alıyor. İki büyük başkanın farklı metotlarla birebir adalet arayışına nasıl hizmet ettiğini gösteren bu kitap, Afro-Amerikan hareket ve direniş siyasetleri açısından varlıklı bir kaynak sunuyor.